خانواده اوّلین هسته تشکیل جامعه

تاريخ : برچسب:,

| | نویسنده : عبدالنصیر همدرد

مودّت و رحمت دو رکن اساسی

در استحکام خانواده

تشکیل خانواده دو عامل و رکن مهم دارد که آن مودّت و رحمت است، بالا بودن میزان مهریّه و جهیزیّه و مانند آن، هرگز عامل اصیل برای تشکیل و استحکام خانواده نیست.

این دو عامل مهم یکی دوستی عاقلانه نسبت به یکدیگر و دیگری گذشت مهربانه از لغزش های همدیگر است.

مودّت: تشکیل خانواده اگر بر اساس غریزه باشد دیرپا نیست زیرا هرچه بر سن زوجین افزوده گردد، غریزه همسرخواهی ضعیف تر می شود، و پایه زندگی غریزی سست تر می گردد، و در نتیجه خانواده فرو پاشیده تر می شود اما اگر دوستی بر اساس عقل باشد، با افزایش سن شوهر و همسر، تجارب عقلی قوی تر می شود و پایه زندگی عقلی قوی تر می گردد و در نتیجه خانواده صمیمی تر و گرم تر و محکم تر می شود.

رحمت: رسیدگی به نیازهای عاطفی طبیعی یکدیگر، عامل اصیل دوم در تأسیس و دوام خانواده است، و از طرف دیگر غیر از حضرات معصومین (علیهم السلام) افراد عادی بدون لغزش نیستند، گرچه بر اثر اختلاف سلیقه باشد، بنابراین برای استحکام اساس خانواده راهی جز گذشت رئوفانه از اشتباهات یکدیگر نیست. این دو رکن که مودّت مجعوله الهیّه و رحمت مجعوله الهیّه است اساس خانواده را می سازد و در چنین خانواده ای فرزندی به بار می آید که خداوند سبحان به او می فرماید:

«امّا یبلغنّ عندک الکبر احدهما اوکلاهما فلا تقل لهما افٍّ و لا تنهرهما و قل لهما قولاً کریماً و اخفض لهما جناح الذّلّ من الرّحمة و قل ربّ ارحمهما کما ربّیانی صغیراً؛(10) هرگاه یکی از آن دو، یا هردوی آنها، نزد تو به سنّ پیری رسند، کمترین اهانتی به آنها روا مدار! و بر آنها فریاد مزن! و گفتار لطیف و سنجیده و بزرگوارانه به آنها بگو! وبالهای تواضع خویش را از محبّت و لطف، در برابر آنان فرو آر! و بگو: پروردگارا! همانگونه که آنها مرا در کوچکی تربیت کردند. مشمول رحمتشان قرار ده!».

فرزندی که به پدر و مادر اف نمی گوید بلکه با سخن کریمانه با آن ها برخورد می کند و بال ذلّت و مهربانی و رحمت را برای آنها می گستراند و یا دستور می دهد نسبت به یکدیگر به معروف معاشرت داشته باشند. از این رو می فرماید:

«و عاشرو هنّ بالمعروف؛(11)و با آنها بشایستگی رفتار کنید». و اگر بر اثر اختلاف سلیقه ادامه زندگی مشترک مقدور نبود، می فرماید: یا در کمال احسان باهم زندگی کنید و همسر را نگاهدارید، یا درکمال ادب و احسان او را آزاد کنید:

«الطّلاق مرّتان فامساکٌ بمعروفٍ او تسریحٌ باحسانٍ؛(12) طلاق (رجعی) دوبار است. پس از آن یا باید زن را بخوبی نگاهداشتن، یا بشایستگی آزاد کردن».

«معاشرت و امساک به معروف» و «تسریح به احسان» مانند ملات نرم و رقیقی است که در درون همه این گردونه ها هست، چون آن دو رکن اصلی عامل تشکیل خانواده است، آنگاه پدر و مادر نسبت به فرزندان و نیز فرزندان نسبت به آنان و همچنین زن و شوهر نسبت به یکدیگر، در همان مدار صفا و وفا زندگی می کنند. اسلام این جامعه کوچک بنام خانواده را زمینه رشد و گسترش جامعه بزرگ قرار می دهد و پس از آن مسئله ارحام مطرح می شود که درباره آن دستور تقوا داده شده است:

«و اتّقوا اللّه الّذی تسائلون به والارحام؛(13) و ازخدایی که به (نام) او از همدیگر درخواست می کنید پروا نمایید، و زنهار از خویشاوندان مبرید» مسئله رعایت ارحام در اسلام به قدری مهمّ است که ذات اقدس اله همانگونه که گرامی داشت پدر و مادر را در کنار گرامی داشت خود یاد می کند و به تکریم آنان بها می دهد: «ان اشکرلی و لوالدیک؛(14) شکر گزار من و پدر و مادر باش» درباره ارحام نیز، به خاطر اهمّیت آن، می فرماید از خدا و ارحام بپرهیزید: «و اتّقوا اللّه الّذی تسائلون به والارحام» در یک آیه می فرماید: «خدا و پدر و مادر» و در آیه دیگر سخن از «خدا و ارحام» دارد و این برای ارج وافر نهادن به اساس خانواده است.

یکی از اموری که خداوند امر به وصل و پیوند آن فرمود مسئله رحامت است و اگر کسی با خویشاوندان قطع رابطه کرد به حکم آیه شریفه:

«والّذین ینقضون عهد اللّه من بعد میثاقه و یقطعون ما امر اللّه به ان یوصل و یفسدون فی الارض اولئک لهم اللّعنة و لهم سوء الدّار؛(15) و کسانی که پیمان خدا را پس از بستن آن می شکنند و آنچه را خدا به پیوستن آن فرمان داده می گسلند و در زمین فساد می کنند، برایشان لعنت است و بدفرجامی آن، سرای ایشان است».

مشمول لعنت الهی است پس خداوند متعال چه در جانب اثبات و چه در جنبه سلب، ارکان خانواده و ارحام را مستحکم کرد زیرا هم دستور به صله ارحام و پیوند بستگان نسبی را صادر کرد، و هم فرمان پرهیز از قطع آنها را نازل نمود، و هنگامی که جریان عشیره «داخله رحامت شکل گرفت آنگاه حقوق مالی متقابل نیز بین آنان قرار داد، مثلاً: ارث را تا طبقه سوم مقرّر نمود و ارحام را در غنیمت ها و همچنین در غرامت ها شریک کرده، فرمود: اگر کسی از روی خطا خلافی مرتکب شد دیه بر عاقله او است چون همه آنان را در ساختار خاندان یک واحد می داند و همه را در مسائل حقوقی نیز سهیم کرده است، قانون ارث، دیه بر عاقله،صله رحم و مانند آن یک جامعه کوچک را در احکام حقوقی و عاطفی و تربیتی به هم پیوند داده این جامعه های کوچک خانواده که در کمال صفا و صمیمیّت زندگی می کنند جامعه بزرگتری را تشکیل می دهند که آن نیز خردمند و رئوف و مهربان است. قرآن کریم در مورد رسیدگی به مسائل ارشادی و اخلاقی نیز در آغاز از خانواده شروع می کند:

«یا ایّها الّذین آمنوا قوا انفسکم و اهلیکم ناراً و قودها النّاس و الحجارة(16)؛ ای کسانی که ایمان آورده اید، خودتان و کسانتان را از آتشی که سوخت آن، مردم و سنگهاست حفظ کنید».

و پس از آن درباره عشیره دستور انذار می دهد: «و انذر عشیرتک الاقربین؛(17) و خویشان نزدیکت را هشدار ده».

و سپس دستور: «فاصدع بما تؤمر و اعرض عن المشرکین؛(18)پس آنچه را بدان مأموری انجام ده و از مشرکان روی برتاب». را دارد.

ابتدا می فرماید: ای مردم خود و افراد خانواده تان را از آتش نجاب بدهید، که این دستور اصلاح تهذیب ارشاد و تربیت است، بعد به پیامبر اکرم(ص) به عنوان اسوه می فرماید: بستگان نزدیک و ارحام و قبیله ات را رعایت کن، و آنها را از عذاب الهی بیمناک کن، آنگاه نوبت به افراد دیگر جامعه می رسد، پس اگر جامعه های کوچک به نام خانواده، در کمال نزاهت تربیت شدند و به جامعه بزرگ پیوستند جامعه بزرگ نیز که از این آحاد وارسته تشکیل می شود جامعه متمدّن و متشکّلی خواهد بود.

آیاتی که در این فصل مورد بحث قرار گرفت نشان می دهد نموّ تدریجی جامعه از خانواده و زن و شوهر و اولاد شروع و به ارحام و عشیره و سپس به جامعه بزرگ می رسد.

پی نوشت ها:ـــــــــــــــــــــــ

1. سوره تحریم، آیه 6.

2. سوره حجر، آیه 28.

3. سوره ص، آیه 71.

4. همان، 72 و سوره حجر، آیه 29.

5. سوره سجده، آیه 9.

6. سوره حجرات، آیه 12.

7. سوره زخرف، آیه 32.

8. سوره آل عمران، آیه 195.

9. سوره روم، آیه 21.

10. سوره اسراء، آیه 23.

11. سوره نساء، آیه 19.